Częstość występowania zgonów z powodu samobójstw na świecie wskazuje, że jest to dosyć powszechne zjawisko (1, 2). Z danych opublikowanych przez światową Organizację Zdrowia (WHO, World Health Organization) wynika, iż średni współczynnik zgonów z powodu samobójstw na świecie kształtuje się w granicach 14 przypadków na 100 000 mieszkańców (1, 3, 4).

Przybliżając ogrom problemu w Polsce posłużono się danymi pochodzącymi z Komendy Głównej Policji. W 2005 roku odnotowano 5 625 zamachów samobójczych, z których 4 621 zakończyło się zgonem. W 2008 roku było 5 237 zamachów samobójczych, z których 3 967 zakończyło się zgonem. Z danych opublikowanych przez Komendę Główną Policji za rok 2009 zamachów samobójczych zakończonych zgonem było aż 5 913, z czego 4 839 dotyczyło mężczyzn, a 1 074 kobiet. (ryc.1 i 2) Najczęstszym sposobem popełnienia samobójstwa jest powieszenie (72%), z innych często wybieranych sposobów należy wymienić: rzucenie się z wysokości (6,9%) oraz zatrucia (4,6%) (2). (tab. 1).

W różnych okresach rozwoju cywilizacji obserwowano wiele różnorodnych postaw wobec samobójstw. W starożytnej Grecji i Rzymie samobójstwo w imię honoru, patriotyzmu czy rozpaczy były zjawiskiem nader częstym i uzasadnionym. Samobójstwo w tym okresie popełnili m.in. Sokrates, Arystoteles, Kleopatra czy Neron (5, 6). Początki chrześcijaństwa to również czas pobłażliwości dla samobójców, uznawano bowiem, że śmierć uwalnia duszę do przyszłego życia, co przyspiesza samobójstwo (7, 8). Dopiero w roku 533 Kościół Katolicki uznał czyn samobójczy za moralnie obrażający i niezgodny z prawem. Wiek XVI i XVII przyniósł nieznaczne złagodzenie społecznego potępienia osób targających się na własne życie, chociaż nadal dominował pogląd, że stanowi ono zagrożenie dla porządku duchowego i świeckiego. Początek XVIII wieku przyniósł nowe poglądy na temat zachowań samobójczych. Zaczęto je rozpatrywać pod kątem wpływu czynników społecznych na powstawanie tego zjawiska a jego badanie przeniosło się ze stref etycznych na obszar medyczny (6).

Zachowania autodestrukcyjne od wielu lat są przedmiotem olbrzymiego społecznego zainteresowania i oceny oraz licznych badań dotyczących przyczyn samobójstw.

Socjolog E. Dürkheim już w 1887 roku wyróżnił, ze względu na siłę więzi interpersonalnych w społeczeństwie, cztery typy samobójstw:

1. altruistyczne – odebranie sobie życia dla dobra innych ludzi czy też całego społeczeństwa,

2. egoistyczne – targnięcie się na własne życie wiąże się z rozluźnieniem więzi społecznych, konfliktami interpersonalnymi, czy wręcz zepchnięciem jednostki na margines społeczeństwa,

3. anomiczne – w wyniku intensywnych zmian społecznych czy gospodarczych, kiedy zaburzona jest stabilizacja,

4. fatalistyczne – z powodu zachwiania emocjonalnego, utraty kontroli nad własnym losem i życiem oraz frustracji związanej z niemożliwością realizowania ambicji i zaspokajania pragnień (7, 9, 10, 11).

Z kolei ksiądz T. Śliwko podjął problematykę prób targnięcia się na własne życie w aspekcie granic wolności dysponowania własnym życiem przedstawiając cztery kategorie działań samobójczych:

– samobójstwa bezpośrednie,

– samobójstwa pośrednie,

– narażenie życia na niechybną śmierć,

– narażenie życia na śmierć prawdopodobną (7, 9).

Ze względu na motywację wyróżnił on samobójstwa z rezygnacji, z poświęcenia, z pietyzmu oraz w celach ekspiacyjnych lub kulturowych.

Przyczyny podejmowania prób samobójczych są liczne i złożone. Jako jedną z nich przyjmuje się sezonowość, literatura opisuje sprzyjające warunki atmosferyczne wpływające na występowanie większej liczby samobójstw (12, 13, 14). Najwięcej zamachów na własne życie odnotowuje się w miesiącu kwietniu, maju i czerwcu oraz wrześniu i październiku (3, 4, 12, 15, 16, 17). Próby targnięcia się na własne życie mają również związek z występowaniem wiatru halnego, w czasie którego dochodzi do wzrostu temperatury powietrza, spadku wilgotności, nagłych zmian ciśnienia atmosferycznego i wzrostu prędkości wiatru (12, 14). Wśród czynników psychosocjalnych najczęściej wymienia się trudne warunki ekonomiczne, brak pracy, patologię życia rodzinnego, przemoc w rodzinie nieadekwatne oczekiwania rodziców wobec dzieci oraz brak autorytetu rodziców (18, 19). Innym czynnikiem zwiększającym ryzyko popełnienia próby samobójczej są zaburzenia psychiczne: depresja, schizofrenia, zaburzenia osobowości (17, 19). Warto także zauważyć, że wśród przyczyn samobójstw często przewija się problem nadużywania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych. Uważa się, że nadużywanie w nadmiarze tych substancji wywołuje negatywny wpływ na relacje międzyludzkie, konflikty z bliskimi czy utratę pracy co jest czynnikiem predysponującym do targnięcia się na własne życie. Ponadto intensywne picie alkoholu w krótkim odstępie czasu przed popełnieniem samobójstwa ułatwia podjęcie takiej decyzji (7). Należy również wspomnieć, że w wielu wypadkach samobójstw alkohol jest spożywany razem ze środkami toksycznymi powodując potencjalizację działań niepożądanych. Przykładem jest zażycie paracetamolu razem z alkoholem u chorych z niewydolnością wątroby. W wyniku potencjalnego przedawkowania powstaje silnie reaktywny metabolit N-acetylo-p-benzochinoimina nieodwracalnie uszkadzający hepatocyty. Jest to przykład często niekorzystnego synergizmu addycyjnego, w którym działania niepożądane przewyższają spodziewane. Istnieją sugestie specjalistów zajmujących się problemami toksykologii dotyczące zmniejszenia ilości leku w opakowaniu dostępnym w handlu (20).

Na powstawanie skłonności samobójczych wpływa również wiele innych aspektów życia. Daniel Philips, socjolog z Uniwersytetu Kalifornijskiego, twierdzi, że próby targnięcia się na własne życie powstają w wyniku koncepcji naśladownictwa (efekt powielania). Już w 1974 roku opisał on zjawisko wzrostu liczby samobójstw po opublikowaniu w mass mediach informacji o samobójczej śmierci znanej osobistości. Osobliwość tą nazwał on efektem Wertera. Gdy Goethe opublikował „Cierpienia młodego Wertera” przez Europę przeszła fala samobójstw. Było to zjawisko na tyle niebezpieczne, że niektóre państwa zakazały publikacji tego dzieła. Philips analizując statystyki dotyczące skłonności samobójczych z lat 1947-1968 wykazał, że w ciągu dwóch miesięcy po opisanym na pierwszych stronach gazet samobójstwie liczba prób pozbawienia się życia gwałtownie wzrosła (10, 21). Współczesnym, modelowym przykładem, efektu Wertera była śmierć Kurta Cobeina. Jego samobójcza śmierć znalazła naśladowców na całym świecie.

Innym zjawiskiem społecznym mającym wpływ na zachowania związane z zamachem na własne życie są pakty samobójcze, czyli zgromadzenia ludzi, którzy z różnych pobudek pragną popełnić próbę destrukcji. Czynnikami sprzyjającymi powstawaniu takich paktów jest z jednej strony lojalność wobec partnera paktu, z drugiej zaś może to być splot podobnych okoliczności i przyczyn popełniania czynu samobójczego (22).

Aby ocenić ryzyko samobójstwa należy przede wszystkim zidentyfikować czynniki, które mają wpływ na zwiększenie lub zmniejszenie ryzyka autodestrukcji. Wiąże się to z zebraniem informacji pozwalającym na: identyfikację czynników mogących zwiększać lub zmniejszać ryzyko autoagresji, określeniem miejsca terapii, najbardziej adekwatnego do stanu psychicznego i możliwości oraz postawienie diagnozy, będącej podstawą do dalszej terapii (4). Amerykański zespół ekspertów U.S. Preventive Services Task Force (USPSTF) opracował zestaw pytań przesiewowych ukierunkowanych na poszukiwanie czynników ryzyka samobójstwa przez lekarza pierwszego kontaktu.

Organizacja ta w roku 2004 opublikowała na łamach Annals of Internal Medicine wyniki badań, z których wynika, że rutynowe badania przesiewowe nie są skuteczną metodą prewencji samobójstw. Mimo to zalecają czujność w stosunku do pacjentów z grup zwiększonego ryzyka wystąpienia próby samobójczej takich, jak: depresja, nadużywanie substancji psychoaktywnych, inne zaburzenia psychiczne, próba samobójcza w wywiadzie, również w wywiadzie rodzinnym (23).

Płeć to jeden z najbardziej istotnych czynników demograficznych wpływających na próby samobójcze. Niewątpliwie pomiędzy kobietą a mężczyzną istnieją zasadnicze różnice w psychice i biologii. Różnice te dotyczą również ich uwarunkowań społeczno – kulturowych (5, 18). W Polsce w 2008 roku próby targnięcia się na własne życie podjęło 1 030 kobiet i 4 207 mężczyzn, z czego zgonem zakończyło się 631 (62%) prób kobiet i 3 333 (80%) mężczyzn (2). W Polsce obserwuje się u kobiet tendencje wzrostowe prób targnięcia się na własne życie. Wśród czynników demograficznych wpływających na ilość samobójstw wymienia się także wiek. Próby targnięcia się na własne życie podejmowane są najczęściej przez ludzi w wieku 45-60 lat. Zatrważające jest to, iż zjawisko targnięcia się na własne życie w ostatnich latach rozpowszechnia się również wśród młodzieży i dzieci (2, 10, 17). (ryc. 3).

Zachowania autodestrukcyjne można również zróżnicować pod względem miejsca zamieszkania. Na świecie w większości dotyczą one mieszkańców miast. Tak też było w Polsce do roku 1978. Od tego czasu bardziej skłaniającym do targnięcia się na własne życie jest środowisko wiejskie. Maria Jarosz twierdzi, że zjawisko to ma to związek ze zmianami społecznymi zachodzącymi wśród mieszkańców wsi, a mianowicie z osłabieniem więzi rodzinnych, sąsiedzkich i związane z tym osamotnienie oraz zanik tradycyjnych wartości (21, 24).

Wśród sposobów popełniania samobójstw największą grupę stanowią, niezmiennie od kilkunastu lat, zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn, samobójstwa przez powieszenie (2). (tab. 1). Zatrucie, które do lat osiemdziesiątych, było preferowanym przez kobiety sposobem odbierania sobie życia obecnie spadło na miejsce trzecie.Pewnym wytłumaczeniem tego może być fakt, że obecnie powszechnie stosuje się leki nowej generacji, które są bezpieczniejsze i o większym zakresie tolerancji toksycznej. Jednocześnie powstanie Szpitalnych Oddziałów Ratunkowych wyposażonych w nowoczesny sprzęt i rozwój ratownictwa medycznego spowodował zwiększenie skuteczności działań w ratowaniu ludzi, którzy ulegli zatruciu (2, 17).

Kobiety częściej niż mężczyźni wybierają mniej agresywne, mniej bolesne lub nie wymagające specjalnych przygotowań i środków sposoby pozbawienia się życia. Przykładem takiego sposobu jest zatrucie środkami nasennymi, które wybierają 2 razy częściej niż mężczyźni. Może mieć to związek z faktem, iż zazwyczaj cel realizowany poprzez zachowania samobójcze jest inny dla kobiet niż mężczyzn. W przypadku mężczyzn jest to przejaw realizacji pełnej autodestrukcji, dla kobiet często jest wołaniem o pomoc (5, 25).

Niektórzy autorzy skłaniają się do określania próbami samobójczymi wypadków komunikacyjnych, odnotowywanych przez policję jako niewyjaśnione zdarzenia na drogach. Obserwuje się również samobójstwa rozszerzone, w których jednostka popełnia morderstwo, a wkrótce potem – samobójstwo. Nie ma jednak w Polsce bazy danych dokumentujących ten rodzaj śmierci, w związku z tym niezwykle trudno określić jest skalę tego zjawiska. Ponieważ samobójstwo rozszerzone jest wzbudzającym grozę aktem, który wywołuje duże emocje sprawy tego typu są zazwyczaj publikowane w prasie ogólnokrajowej i na tych doniesieniach możemy opierać ich ilość (26).

Statystycznie wśród kobiet jest duża tendencja do wybierania takich metod samounicestwienia, które wiążą się z możliwością przeżycia. Dane epidemiologiczne wskazują, że kobiety częściej podejmują próby samobójcze, jednak statystycznie częściej to mężczyźni giną w wyniku samobójstw (18, 26, 27). Niski odsetek samobójstw wśród kobiet może mieć związek z ich naturą. Kobiety częściej zgłaszają się po pomoc do specjalisty, mają łatwość dzielenia się swoimi problemami z innymi. Może mieć to związek z posiadanym przez nie potomstwem, którego nie chcą osierocić (16).

Próby autodestrukcji podejmowane przez dzieci i młodzież są aktem zawsze zaskakującym i przerażającym. W sytuacjach kryzysowych młodzi ludzie nie zawsze potrafią znaleźć sposoby rozwiązania problemu i targnięcie się na własne życie to efekt wołania o pomoc. Wśród dzieci i młodzieży, podobnie jak w grupie osób dorosłych, próby samobójcze częściej podejmują dziewczęta, lecz z powodu samobójstw częściej giną chłopcy (28).

Wysoka liczba osób po próbach samobójczych świadczy o rosnącym problemie społecznym, a jednocześnie wskazuje na codzienne wyzwania i ogrom pracy zespołów ratownictwa medycznego i Szpitalnych Oddziałów Ratunkowych. Zwiększona skuteczność leczenia niedoszłych samobójców wiąże się z większą przeżywalnością osób, które targnęły się na własne życie. Jednocześnie krótki czas hospitalizacji często nie pozwala na dogłębną analizę psychologiczną i psychiatryczną tych chorych, a wzrostowe tendencje ilości prób samobójczych wiążą się z tym, iż w konsekwencji uratowany człowiek żyje wciąż z problemem, z powodu którego targnął się na własne życie. Niestety część chorych, mimo stosowania prób prewencji i poddania dalszemu leczeniu, podejmie kolejną próbę pozbawienia się życia. Ta grupa chorych stanowi duże obciążenie systemu ratownictwa medycznego, także pod względem ekonomicznym (27). W Szpitalnym Oddziale Ratunkowym Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego w Białymstoku średni czas pobytu pacjentów po próbie samobójczej w 2008 roku wynosił 65,06 godzin, a średni koszt pobytu to nieco ponad 7 000 zł. Szacunkowe roczne koszty SOR związane z leczeniem chorych po próbach samobójczych w 2008 roku wyniosły prawie 390 000 zł (17).

Wysoka liczba prób pozbawienia się życia świadczy o ogromnym problemie społecznym. W Polsce, mimo niekorzystnej sytuacji epidemiologicznej, dotychczas nie opracowano programu zapobiegawczego. Cenną inicjatywą Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego było przetłumaczenie, opracowanie i opublikowanie w latach 2003-2004 broszur WHO na temat zapobiegania samobójstwom. Dotychczas nie udało się stworzyć w pełni skutecznej metody prognozowania ryzyka samobójstw ani w teorii ani w praktyce. Mimo ogromu wiedzy na temat czynników ryzyka prób samobójczych wciąż dużym wyzwaniem jest prewencja samobójstw.

Doniesienia wielu autorów wskazują, że zwiększenie liczby osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych, w tym alkoholu, wpływa na zwiększenie częstości prób pozbawienia się życia, szczególnie na wzrost liczby zamachów skutecznych. W prewencji samobójstw zaleca się szczególną czujność w stosunku do pacjentów z grup zwiększonego ryzyka takich, jak depresja, czy nadużywanie substancji psychoaktywnych.

Zachodzi dalsza potrzeba opracowania danych dotyczących poszczególnych rodzajów samobójstw w jednostkach służby zdrowia. Dane uzyskane w ten sposób powinny stanowić podstawę opracowania bardziej skutecznych działań profilaktycznych w celu zmniejszenia częstości zamachów samobójczych.