Zaburzenia otępienne są jednym z większych wyzwań obecnego stulecia ze względu na coraz większe rozpowszechnienie i liczne konsekwencje zdrowotne, społeczne i ekonomiczne (1). Są one jednym z poważniejszych wyzwań dla zdrowia publicznego ze względu na fakt, że stanowią jedne z najczęstszych chorób u osób starszych i główną przyczynę niepełnosprawności i śmiertelności (2).

Od lat 80. tworzone są międzynarodowe algorytmy diagnostyczne do rozpoznawania zaburzeń otępiennych, czego efektem jest znaczący wzrost liczby badań epidemiologicznych na całym świecie. Badania metaanalityczne dotyczące krajów rozwiniętych szacują rozpowszechnienie zaburzeń otępiennych na 1,5% w wieku 65 lat, a wartość ta podwaja się co cztery lata i osiąga wartość około 30% w wieku 90 lat (3-5). Około 600 milionów ludzi na świecie jest w wieku powyżej 65 lat, z czego 52% żyje w krajach rozwijających się, co podkreśla wagę problemu, z jakim mierzyć się będzie w kolejnych latach służba zdrowia na całym świecie.

Trudności związane z przeprowadzaniem badań epidemiologicznych zaburzeń otępiennych wynikają z faktu, iż są one trudne do zdefiniowania i wykrycia w populacji. Problematyczna jest dokładność diagnostyczna oraz podstępny początek zaburzeń otępiennych mający wpływ na naszą zdolność obserwacji powiązań czynników ryzyka. Odkrycia genów odpowiedzialnych za otępienie sugerują, że geny te lub związane z nimi szlaki biochemiczne mogą być związane z patogenezą przypadków otępień bez wywiadu rodzinnego. Badania epidemiologiczne powinny również uwzględniać nowe odkrycia na poziomie molekularnym (6). Dodatkowo istnieją trudności w ocenie wpływu czynników organicznych na część zaburzeń psychicznych. Błąd doboru próby do badania także stanowi istotny problem ze względu na związek objawów psychopatologicznych z wczesną śmiertelnością i instytucjonalizacją (7).

W artykule opublikowanym w 2005 roku w piśmie „Lancet”, Ferri i wsp. stwierdził na podstawie konsensusu ekspertów uzyskanego w wyniku zastosowania metody Delphi, że na świecie 24 miliony osób miało wówczas zaburzenia otępienne i liczba ta będzie się podwajać co 20 lat do 42 milionów w 2020 roku oraz 81 milionów w 2040 roku. 60% osób z otępieniem zamieszkuje kraje rozwijające się i przewiduje się wzrost ich liczby do 71% w roku 2040. Uważa się, że tempo wzrostu liczby osób z otępieniem jest 3 do 4 razy wyższe w krajach rozwijających się w porównaniu z krajami rozwiniętymi. Jednocześnie autorzy raportu opartego na dostępnych badaniach epidemiologicznych podkreślili braki w badaniach epidemiologii otępień m.in. na obszarze Europy Wschodniej, gdzie nie przeprowadzono dotychczas kompleksowych badań (8).

W 1988 roku stworzono sieć zajmującą się badaniami nad rozpowszechnieniem zaburzeń otępiennych w Europie i możliwościami wprowadzania działań prewencyjnych EURODEM (European Community Concerted Action Epidemiology and Prevention of Dementia). Jednym z celów, jakie postawił sobie EURODEM było ujednolicenie protokołów badań populacyjnych. Ponowna wspólna analiza rozpowszechnienia zaburzeń otępiennych i poszczególnych chorób związanych z upośledzeniem funkcji poznawczych została przeprowadzona w latach 80. w Europie i została opublikowana po raz pierwszy w 1991 roku (3, 9). Kolejny raport uzupełniony o dodatkowe badania przeprowadzone w latach 90. został opublikowany w 2000 roku (10). Pomimo że te badania nadal mają duże znaczenie, oparte są głównie o badania kohortowe, które rozpoczęły się w latach 80. i nie uwzględniały danych z krajów Europy Środkowej i Wschodniej. W publikacji zawierającej dane z badań epidemiologicznych zaburzeń otępiennych z obszaru Europy Środkowo-Wschodniej uzyskanych w ramach 6. Programu Ramowego UE w obszarze Zdrowia Publicznego (projekt EuroCoDe) najwięcej dostępnych analiz pochodziło z obszaru Polski (11). W związku z powyższym autorzy przeprowadzili analizę polskich badań epidemiologicznych z tego zakresu.

Celem pracy było określenie dostępności i spójności wyników badań epidemiologicznych dotyczących rozpowszechnienia zaburzeń poznawczych i otępień w Polsce.

Dokonano przeglądu literatury dotyczącej badań epidemiologicznych opublikowanych pomiędzy 1990 a 2006 rokiem, wykorzystując następujące słowa kluczowe: „otępienie”, „Alzheimer”, „funkcje poznawcze”, „rozpowszechnienie”, „epidemiologia”, „występowanie”. Analiza zebranych artykułów umożliwiła całościową ocenę poziomu aktualnego stanu wiedzy na temat zaburzeń otępiennych w Polsce.

Wykluczono artykuły, które dotyczyły otępień podkorowych (np. spowodowanych chorobą Parkinsona, chorobą Huntingtona, AIDS, niedoborami witaminowymi, zaburzeniami hormonalnymi). Dodatkowo nie brano pod uwagę danych z rejestrów populacyjnych, ponieważ informacje w nich zawarte różnią się znacząco standardami diagnostycznymi i rzetelnością.

Dostępne badania zebrane zostały w tabeli 1 łącznie z odnośnikami do odpowiednich publikacji. W tabeli uwzględniono również informacje na temat wielkości populacji, wielkości próby, zakresu wieku badanych osób, wykorzystanych kryteriów diagnostycznych i typów zaburzeń otępiennych branych pod uwagę.

Znaleziono cztery badania populacyjne (12-15). Próby badane różniły się znacząco pomiędzy badaniami (od N = 100 do N > 7417), jak również zakres wiekowy (od > 45. do > 65. roku życia) i rodzaj populacji (wiejska i miejska). Różnice dotyczyły również spektrum diagnoz w każdym z badań (choroba Alzheimera, otępienie naczyniowe, otępienie mieszane, wtórne otępienie). Uproszczona wizualna reprezentacja zróżnicowania wyników badań przedstawiona została na rycinie 1 (16).

Dwa badania prezentują jedynie dane na podstawie MMSE (17, 18), jednak większość badań ma charakter dwuetapowy – pierwszy etap to badanie przesiewowe MMSE, drugi etap to badanie diagnostyczne (12-15). Losowe próby z rejestrów populacyjnych były podstawą badania Gabryelewicza (14). W badaniach oceniających rozpowszechnienie otępień w populacji osób powyżej 45. roku życia (12, 13), osoby pomiędzy 45. a 65. rokiem życia zostały wybrane na podstawie danych w rejestrach medycznych wskazujących na upośledzenie funkcji poznawczych

Tylko w dwóch badaniach (14, 15) przeprowadzono badania pilotażowe do oceny trafności i rzetelności narzędzi diagnostycznych i tylko w jednym badaniu (15) wyniki MMSE zostały przeliczone zgodnie z algorytmem Mungasa (19). Najbardziej złożoną strukturę ma badanie Gabryelewicza (1999) zawierające wystanadaryzowane narzędzie (Cambridge Examination for Mental Disorders of the Elderly, CAMDEX) (20) jak również kryteria diagnostyczne otępienia DSM-III-R, kryteria ICD-10 otępienia naczyniowego i wtórnego otępienia, kryteria NINCDS-ARDA prawdopodobnego rozpoznania choroby Alzheimera, jak również kryteria NINCDS-ARDA łącznie z kryteriami ICD-10 do oceny otępienia mieszanego. Niektóre badania przeprowadzono na wyselekcjonowanych populacjach, np. w oddziałach internistycznych (21), oddziałach neurologicznych (22, 23) i w klinikach leczących zaburzenia pamięci (24).

Artykuły dotyczące badań epidemiologii zaburzeń otępiennych przeprowadzonych w Polsce charakteryzują się dużym zróżnicowaniem pod względem zakresu i metodologii badań, co uniemożliwia porównanie i całościową analizę wyników. Dane z poszczególnych badań wskazują jednak, że rozpowszechnienie zaburzeń otępiennych w Polsce jest na podobnym poziomie, co w pozostałych krajach Europy.

Istnieje duża potrzeba większej standaryzacji i koordynacji przeprowadzanych badań epidemiologicznych w celu poprawy jakości danych i ustalenia porównywalnych wyników, które by można uogólniać na całą populację.