NF2 wykazuje rodowodowe cechy choroby o uwarunkowaniu autosomalnym dominującym, z niemal 100% penetracją, a w jej przebiegu obserwuje się zmiany skórne przypominające NF1; jest ona jednak całkowicie odrębną jednostką chorobową, warunkowaną przez inny gen merliny, zawarty w chromosomie 22q12.2. NF2 występuje rzadko – rozpoznawana jest w populacjach europejskich z częstością 1:210 000, ale jest niedoszacowana, rzeczywista częstość żywych urodzeń oceniana jest na 1:25-45000. Połowa pacjentów to osoby, u których choroba powstała w związku z mutacją germinalną de novo (1, 2, 3, 4).

Charakterystyczne dla NF2 są trzy grupy objawów: nowotwory – zazwyczaj „schwannoma” gałęzi przedsionkowej narządu słuchowego, zmiany skórne o charakterze café-au-lait (CAL) a niekiedy guzkowatym – ich liczba i wielkość z reguły jest mniejsza aniżeli w NF1 oraz zmiany oczne, takie jak zaćma, zmętnienia soczewki, zmiany barwnikowe i hamartomata siatkówki. Najczęściej występujące w NF2 nowotwory, określane poprzednio jako acoustic neurinoma są obecnie, zgodnie z NIH Consensus Conference of Acoustic Neuroma – 1992 (5) definiowane jako schwannoma narządu przedsionkowego ( vestibular schwannoma – VS). Cechy kliniczne NF2 i częstość ich występowania przedstawiono w tabeli 1.

Kryteria upoważniające do rozpoznania NF2, zmodyfikowane w stosunku do NIH Consensus ze względu na dogodność w stosowaniu (2) przedstawiają się następująco:

1) Obustronne VS potwierdzone histopatologicznie lub widoczne w MRI przy użyciu gandolinium,

lub:

2) Krewny I° z wykrytym NF2 i wystąpienie u badanego

a) jednostronnego VS

lub:

b) współwystępowania przynajmniej dwu z niżej wymienionych cech:

meningioma, glioma, schwannoma, podtorebkowego zmętnienia soczewki, zwapnień śródmózgowych,

3) Jednostronny VS i współwystępowanie przynajmniej dwu z cech niżej wymienionych:

meningioma, glioma, schwannoma, podtorebkowego zmętnienia soczewki, zwapnień śródmózgowych,

lub:

4) Dwa lub więcej meningioma i współwystępowanie przynajmniej jednej z wymienionych zmian:

glioma, schwannoma, podtorebkowe zmętnienia soczewki, zwapnienia śródmózgowe.

Guzy VS pojawiają się obustronnie, synchronicznie lub metachronicznie u 85-95% chorych; w przypadku manifestacji asynchronicznej odstęp czasu pomiędzy ich pojawianiem się wynosi średnio 7,5 roku (~20 lat).

Pierwszymi, niecharakterystycznymi objawami VS są szum w uszach, zawroty głowy, stopniowa i trudno uchwytna utrata słyszenia (3, 6, 7).

Schwannoma z inną niż narząd słuchowy lokalizacją występują również często i są obserwowane u 75-90% pacjentów. Mogą być zlokalizowane również w rdzeniu przedłużonym. Tylko 26% z nich powoduje u pacjenta dolegliwości zgłaszane w chwili wykrywania choroby. Radiologicznie a także w ocenie śródoperacyjnej in situ są one nieodróżnialne od nerwiakowłókniaków rdzenia występujących w NF1; rozstrzyga różnicowanie histopatologiczne (3).

Zmiany café-au-lait wyjątkowo tylko osiągają charakterystyczną dla NF1 liczbę sześciu, są mniejsze aniżeli w NF1, nigdy nie towarzyszą im zmiany barwnikowe okolic pachowych.

Guzy nerwów obwodowych manifestują się klinicznie jako (3, 7):

– guzki skórne – „NF2 plaques” – widoczne u ok. połowy chorych, dobrze odgraniczone wygórowania o szorstkiej powierzchni, otoczone zwykle owłosieniem, nieprzekraczające średnicy 2 cm;

– „guzki NF1 podobne” – widoczne u ok. 40% pacjentów.

Zmiany nerwów obwodowych wykazują zawsze strukturę schwannoma.

Objawy oczne (zmętnienia podtorebkowe, różne formy zaćmy, przerost barwnikowy siatkówki i jej hamartomaty) tylko wyjątkowo zgłaszane są jako uchwytne dla pacjenta zaburzenia widzenia (3, 6, 7).

Pierwsze zgłaszane przez chorych objawy NF1 pojawiają się zazwyczaj ok. 20 r.ż. (2-52 lat), średni wiek rozpoznania w wyspecjalizowanych ośrodkach oceniano na 27-28 lat jednak aż u 10% chorych rozpoznanie można postawić ok. 10 r.ż. w okresie bezobjawowym (3, 6).

Wczesnymi objawami są zwykle dolegliwości wywołane przez VS. Rozwój klinicznie uchwytnego inwalidztwa słuchu trwa zwykle wiele lat i nawet duże VS mogą pozostawać bezobjawowe. Ponieważ interwencja operacyjna wiąże się z reguły z utratą słuchu, utrudnia to decyzję o jej podjęciu (3).

Klinicznie NF2 wykazuje znaczną heterogenność objawów, jednak zazwyczaj występuje w jednej z dwóch form:

– umiarkowanej (typ Gardnera 1A)z początkiem zwykle ok. 25 r.ż, dominującym zespołem objawowym związanym z VS i stosunkowo słabą ekspresją innych guzów i zmian skórnych;

– ciężkiej (typ Wishart 2B)z początkiem przed 25 r.ż., VS stwierdzanymi tylko u połowy chorych; częstymi, dużymi, mnogimi guzami o innych lokalizacjach; szybkim przebiegiem i zgonem zwykle przed okresem prokreacji (1, 3, 7, 8).

Ostatecznie choroba pozostaje zawsze nieuleczalna i prognoza jest zła; średnie przeżycie od chwili rozpoznania u pacjentów wyspecjalizowanych ośrodków brytyjskich wynosi ok. 15 lat, a średnia długość życia ok. 36 lat (3).

Zlokalizowany w chromosomie 22 i o znanej sekwencji gen NF2 składa się z 16 konstytutywnie 1 alternatywnie wycinanego eksonu. Na skutek alternatywnego odczytywania sekwencji gen koduje przynajmniej 2 formy białka – merliny o odrębnej ekspresji tkankowej. Sekwencja genu NF2 wykazuje homologię z genami rodziny określanej jako „białka 4,1”; ich funkcja w komórce – podobnie jak samej merliny – polega na pośredniczeniu w interakcjach pomiędzy środowiskiem zewnętrznym komórek a cytoszkieletem.

Charakterystyka mutacji w guzach typu schwannoma, zwłaszcza utrata heterozygotyczności mutacji konstytucyjnych, kwalifikuje gen NF 1 do grupy supresorów. Obserwowane mutacje konstytucyjne to zwykle utraty znacznych obszarów lub całego genu oraz mutacje typu „stop”, powodujące znaczne skrócenie cząsteczki białka – merliny i utratę jego funkcji. Fenotypy „łagodne” typu Gardnera 1A, obserwuje się u nosicieli mutacji uszkadzających część karboksylową merliny. Fenotypy „ciężkie” typu Wishart 2B pojawiają się zwykle u nosicieli mutacji typu „stop” ze znacznym skróceniem białka lub u nosicieli dużych delecji (6, 7).

W praktyce diagnostycznej skuteczność osiąga się po wykorzystaniu wszystkich dostępnych metod analiz uzyskuje się u 90% pacjentów z uwarunkowaniem rodzinnym i ~70% osób spełniających w pełni kryteria diagnostyczne, ale rodowodowo izolowanych.

Stosunkowo znaczny odsetek, wśród pacjentów z NF2 stanowią nosiciele dużych delecji w obszarze genu NF2. Mogą one być wykryte technikami cytogenetycznymi o wysokiej rozdzielczości lub FISH i często pojawiają się w formie takich aberracji chromosomu 22 jak inwersja/delecja, chromosom pierścieniowy, translokacja/delecja itp. Mniejsze delecje i mutacje punktowe diagnozuje się zwykle techniką MLPA i/lub sekwencjonowaniem. Na szczególne podkreślenie zasługuje stosunkowo wysoki odsetek osób z postacią mozaikową mutacji konstytucyjnej; sięga on prawdopodobnie 30% wszystkich chorych – u osób takich analizy DNA z leukocytów nie wykazują zwykle mutacji konstytucyjnej a w jej poszukiwaniu konieczne jest odwołanie się do DNA guza z pomniejszym poszukiwaniem w różnych tkankach obwodowych. W szczególności dotyczy to pacjentów rodowodowo izolowanych (1). Pacjenci ci mogą również sprawić trudności diagnostyczne z powodu łagodniejszego przebiegu choroby i jej jednostronności.

W przeciwieństwie do genu NF1, właściwości genu NF2, a zwłaszcza mniejsza długość genu, zatem krótszy czas i mniejsze koszty badania, czynią realnym stosowanie jego diagnostyki molekularnej w praktycznym postępowaniu klinicznym; dotyczy to zarówno sekwencjonowania, jak i diagnostyki rodzin poprzez badanie wewnątrz- i zewnątrzgenowych markerów sprzężonych. Szczególną rolę odgrywa diagnostyka molekularna w wykrywaniu/wykluczaniu nosicielstwa mutacji u bezobjawowych jeszcze członków obciążonych rodzin; postępowanie takie budzi jednak nierzadko wątpliwości natury etyczno-psychologicznej (3, 7).

Znaczny, prawdopodobnie przekraczający 15% odsetek przypadków NF2 to chorzy z mozaikową formą nosicielstwa mutacji konstytucyjnych. U chorych tych nie tylko choroba przebiegać może łagodniej, również ryzyko przekazania jej potomstwu jest znacznie niższe od typowego ryzyka 50%, prawdopodobnie nie przekraczając kilku procent (7).

a) NF1: pokrywanie się niektórych manifestacji, liberalizm zastosowanych kryteriów rozpoznania i niemal identyczne – z powodów historycznych – nazwy tych dwu chorób łatwo powodować mogą omyłki diagnostyczne.

b) Jednostronny schwannoma narządu przedsionkowego: jest stosunkowo częstym guzem w populacji ogólnej i nie wykazuje konstytucyjnego związku z NF2 (co nie zwalnia od konieczności odpowiedniego monitorowania). Tylko ok. 6% takich pacjentów jest uwarunkowanych mozaikową formą NF2, pozostali są wolni od ryzyka. Dotyczy to szczególnie osób z pierwszymi objawami po 55 r.ż. Natomiast rozpoznanie NF2 jest szczególnie prawdopodobne, jeśli jednostronny, izolowany guz pojawił się przed 30 r.ż.

c) Schwannomatosis: jest wystąpieniem tych guzów w formie mnogiej, jednak zawsze bez lokalizacji w narządzie przedsionkowym. Lokalizują się one wewnątrzczaszkowo, w korzeniach rdzeniowych i narządzie obwodowych. Transformacja złośliwa jest rzadka. Odpowiadający locus znajduje się również w chromosomie 22, ale jest na pewno różny od genu merliny.

d) Meningiomatosis: Mnogie meningioma pojawiające się zwykle po 25-30 r.ż. z reguły bez umiejscowienia w narządu przedsionkowym o z pewnością odrębnym od NF2, ale nieznanym uwarunkowaniu genetycznym. Natomiast nawet pojedynczy meningioma u dziecka powinien być traktowany jako możliwy sygnał NF2.

Diagnostyka u pacjentów z podejrzeniem NF2 obejmuje ukierunkowaną ocenę dermatologiczną z dokumentacją zmian, ukierunkowane badanie okulistyczne, pełną ocenę neurologiczną, badanie laryngologiczne z obiektywną oceną słuchu. Obowiązuje wstępne wykonanie badania MRI mózgowia i rdzenia – zawsze z użyciem gandolinium. Badania te powtarzamy 1 x rocznie (również w przypadkach wątpliwych) i dodatkowo w przypadku nowych dolegliwości. Podobnie, celem potwierdzenia/wykluczenia rozpoznania postępujemy jednorazowo i zawsze dodatkowo w przypadku nowych, istotnych objawów u wszystkich krewnych I° dla chorych z potwierdzonym rozpoznaniem.

Do weryfikacji rozpoznania można posłużyć się – jeśli są dostępne – technikami molekularnymi analizy genu NF2. Brak dostępności technik molekularnych nie zwalnia od postawienia rozpoznania (3, 9). Diagnostyka nosicieli mutacji w bezobjawowym wieku dziecięcym budzi liczne wątpliwości i wydaje się uzasadniona tylko w przypadku, gdy wynik wpłynie znacząco na planowanie przyszłego życia pacjenta np. wybór edukacji i zawodu; jednak i w takich przypadkach możliwość niekorzystnych efektów psychologicznych nakazuje szczególną sumienność postępowania (1).

Z uwagi na wczesne pojawianie się u znacznej liczby obciążonych mutacją dzieci subklinicznych zmian ocznych, wyspecjalizowane ośrodki zalecają podjęcie monitorowania okulistycznego już ok. 10 r. ż. (7). Zalecamy także wykonanie u wszystkich członków rodziny obiektywnego badania słuchu i przechowania jego dokumentacji – w przyszłości dane te stanowią cenny punkt odniesienia i są istotne dla oceny dynamiki zmian.

Leczenie operacyjne zmian, zwłaszcza typu VS, powinno być podejmowane tylko w ośrodkach neurochirurgiczno-laryngologicznych dobrze zaznajomionych z tą jednostką chorobową.

Wobec związanego z operacją inwalidztwa słuchu i braku w literaturze szerokich danych prognostycznych, przy generalnie złym przebiegu choroby decyzje o postępowaniu inwazyjnym muszą być bardzo rozważne (7).